Czy to jest normalne? Poranna ochota na seks, popołudniowa senność, wczesnowieczorna ochota na spotkania towarzyskie?

Pomimo tego, że u części męskich czytelników obok myśli ja tak mam pojawia się obraz kobiety wyzwolonej i na odwrót – u części pań obraz bawidamka 😉 są to typowe objawy codziennego biorytmu życia człowieka.

Wstęp… chronobiologiczny

Chronobiologia lub biorytmologia jest nauką zajmującą się analizą rytmów biologicznych organizmów żywych definiowanych przez cykliczne czynniki zewnętrzne jak pory roku czy dzień i noc.

Za kontrolę rytmów odpowiedzialny jest zespół neuronów znajdujący się nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych, który przekazuje sygnały z zewnątrz do szyszynki, podwzgórza i przysadki mózgowej – gruczołów zarządzających poziomem hormonów w organizmie.

Chronomedycyna & Chronoterapia

Chronobiologiczne wyniki badań są wykorzystywane do oceny zdolności adaptacji ludzi do zmienionej rytmiki funkcji fizjologicznych i psychicznych w warunkach pracy zmianowej, podróży lotniczej i lotów kosmicznych oraz w leczeniu. W tzw. chronoterapii opartej na zależności działania niektórych leków od pory dnia, która określa czas najskuteczniejszego działania leku.

Tym samym z chronobiologii wyrosła chronomedycyna opisująca m.in. cykliczność niektórych chorób i ich objawów. Nawet moment przeprowadzenia operacji chirurgicznej powinien być podporządkowany biorytmom.

Także diagnostyka wielu chorób wykorzystuje zdobycze chronobiologii i uwzględnia zaburzenia rytmu biologicznego. Dzięki wykorzystaniu tej wiedzy proces dochodzenia do zdrowia jest znacznie szybszy i sprawniejszy, charakteryzuje się mniejszymi skutkami ubocznymi.

Chronobiolodzy uważają, że życie w zgodzie z wewnętrznym zegarem jest równie istotne dla zdrowia człowieka jak rzucenie nałogów czy zdrowe odżywianie się.

Zmienność chronobiologiczna organizmu jest stale badana, więc można spodziewać się nowych i rozszerzonych wyników badań w przyszłości.

Wiarygodność chronomedycyny

Chronomedycyny nie można traktować jak teoretycznych spekulacji o czym świadczą jednoznaczne wyniki badań i obserwacji. Jest to odrębna nauka, dysponująca obszernym piśmiennictwem, której osiągnięcia wprowadza się do praktyki.

W wielu krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech czy Francji, chronomedycyna została włączona do programu studiów medycznych, a jej zasady są stosowane przez lekarzy.

Chronopsychologia

Od 1983 roku istnieje także pojęcie chronopsychologii zajmującej się m.in. szukaniem u człowieka prawidłowości i cyklicznie powtarzających się zmian w procesach psychicznych i psychofizjologicznych.

Tym samym chronopsychologia uzupełnia odkrycia chronobiologii o wiedzę z zakresu rytmów procesów psychicznych – poznawczych, emocjonalnych i społecznych.

Jej główne osiągnięcie to zdefiniowanie chronotypów, czyli określenie typów preferencyjnych organizmu do sprawniejszego funkcjonowania w godzinach porannych lub wieczornych: chronotyp poranny (typ skowronka) i chronotyp wieczorny (typ sowy). Pory ich aktywności są przesunięte względem siebie średnio o około 2 godziny.

Początki chronobiologii

Od starożytności są prowadzone obserwacje cyklicznie zmieniających się procesów w otaczającym nas świecie. Na tej podstawie zdobyta wiedza to przede wszystkim umiejętność przewidywania wielu zjawisk i możliwość wcześniejszej adaptacji do nich.

Biorytmy zostały opisane w medycynie chińskiej w teorii zegara biologicznego – Chińczycy dzielą dobę na 6 4-godzinnych stref – oraz w medycynie indyjskiej, Ajurwedzie, która dzieli dobę na 3 4-godzinne cykle powtarzające się co 12 godzin.

Jednak dopiero XX-wieczny postęp technologiczny pozwolił na niezwykle dynamiczny i wielopłaszczyznowy rozwój chronobiologii – od zdarzeń behawioralnych, przez biologię molekularną i genetykę, do leczenia terapeutycznego.

Medycyna chińska i jej związek z chronobiologią

Medycyna chińska dzieli aktywność każdego narządu wewnętrznego na 2 okresy:

• maksimum narządu – 2 godziny wzmożonej aktywności w ciągu doby, najefektywniejsza praca organu, najwydajniejszy narząd (» Dobowa aktywność organów)
• minimum narządu – po 12 godzinach od maksimum następuje czas odpoczynku i regeneracji organu

Według jej zaleceń, leki o działaniu terapeutycznym na dany narząd należy podawać w godzinach jego maksimum. Lek podany w momencie minimum narządu nie będzie w pełni efektywny.

Biorytmy vs Kosmos

Wiele rytmicznych procesów biologicznych wykształciło się podczas ewolucji jako odpowiedź adaptacyjna organizmów żywych na cyklicznie zmieniające się warunki środowiska ziemskiego wynikające z ruchów rotacyjnych planety:

• obrót Ziemi wokół własnej osi = dzień i noc, sekwencja światła i ciemności CYKL DOBOWY
• obieg Ziemi wokół Słońca + nachylenie osi Ziemi w stosunku do ekliptyki (inny kąt padania promieni słonecznych na północną i południową półkule latem i zimą) = wiosna, lato, jesień i zima, sekwencja pór roku CYKL ROCZNY

Rytmika okołodobowa & sezonowa oraz mechanizm zegara biologicznego

Zjawiska sezonowe

Wykształcone systemy zegarowe organizmów mają zdolność do pomiaru czasu w cyklu dobowym, lunarnym (28 dni) i rocznym.

Przykładowe zjawiska sezonowe występujące u kręgowców to:

• cykl wzrostu i reprodukcji, w tym cykl miesiączkowy u kobiet
• migracje; m.in. ryby, gady i ptaki, ale także ssaki
• zmiany koloru i gęstości futra
• sen zimowy (hibernacja)
• sezonowa dostępność niektórych składników odżywczych (może zwiększać podatność na określone choroby)

Zjawiska okołodobowe

Natomiast zjawiska okołodobowe to:

• Rytm sen-czuwanie (aktywność psychomotoryczna) współgra ze wszystkimi układami wewnętrznymi organizmu ludzkiego. Trwa średnio 25 godzin.

Jest znany również jako rytm okołodobowy, circadialny (circa – około, dies – dzień), na który nakłada się rytm ultradialny, czyli krótszy niż doba, u osób dorosłych wynosi około 90 minut.

Charakteryzuje się zmiennymi okresami większej lub mniejszej aktywności fizycznej i psychicznej podczas czuwania, niezależnie od czynników zewnętrznych – podczas snu naprzemiennym pogłębianiem i spłycaniem snu.

Tym samym, rytm ultradialny może objawiać się uczuciem nieodpartej potrzeby odpoczynku w ciągu dnia, a nawet drzemki, co jest normalnym zjawiskiem fizjologicznym, czyli przejawem zdrowia, a nie patologii » Nadmierna senność

• Rytm zmienności akcji serca, ciśnienia tętniczego i hemostazy krwi.

• Zmiany temperatury ciała. Mechanizm termoregulacji.

• Cykliczna ekspresja genów zegarowych do syntezy określonych białek i ich wzajemnej interakcji.

• Syntezy, sekrecje i zmiany stężenia we krwi hormonów jak ACTH, kortyzol, hormon wzrostu, prolaktyna i melatonina.

• Rytm pobierania pokarmu i sekrecji soku żołądkowego.

Mechanizm zegara biologicznego

Większość rytmów biologicznych charakteryzuje się endogennym pochodzeniem tzn. że nie są one bezpośrednią odpowiedzią na zmiany środowiskowe, ale są generowane automatycznie przez wewnętrzne oscylatory zwane zegarami biologicznymi.

Innymi słowy, rytmy endogenne będą się utrzymywały co najmniej przez kilka dni w tzw. środowisku bezsygnałowym, czyli np. w warunkach stałej ciemności. Zegar biologiczny mimo braku bodźców zewnętrznych nadal odmierza czas na podstawie zapamiętanych wcześniej informacji.

Dopiero dłuższy brak sygnałów środowiskowych synchronizujących pracę zegara (tzw. naturalne synchronizatory endogennych zegarów biologicznych, “wskazówki czasu” (ang. time cues) lub “dawcy czasu” (niem. zeitgebers, ang. time givers)) prowadzi do jego stopniowego rozregulowania, co skutkuje dryfowaniem okołodobowych rytmów biologicznych tzw. rytmy swobodnie biegnące.

Owe zjawisko można zaobserwować u osób niewidomych z całkowitą utratą zdolności odbioru fotonów światła, u osób przebywających w jednostajnych warunkach oświetlenia (np. załoga łodzi podwodnej, stacji polarnej czy orbitalnej) lub u osób z uszkodzonym lub zniszczonym nadrzędnym zegarem biologicznym (np. powypadkowe uszkodzenie mózgu).

Zaburzenia funkcji zegara biologicznego można zaobserwować w różnych stanach patologicznych (m.in. chronobiologiczne zaburzenia snu, choroby neurodegeneracyjne, choroby afektywne, choroby oczu, choroby układu pokarmowego) oraz przy pracy zmianowej.

Najważniejszą “wskazówką czasu” synchronizującą rytmy okołodobowe jest światło. Innymi słowy, zmierzch i świt to 2 okresy doby, które wywierają największy wpływ na regulację zegara okołodobowego.

Inne sygnały środowiskowe jak temperatura, aktywność ruchowa, interakcje społeczne, warunki socjalne, regularne przyjmowanie posiłków, stosowanie leków, stosowanie egzogennej melatoniny czy dźwięki także mogą odgrywać rolę dawców, w tym o kluczowym znaczeniu np. u osób niewidomych lub w środowisku bez dostępu do światła. U ssaków jedynym narządem przystosowanym do odbioru kwantów światła jest siatkówka oka.

Za regulację rytmów okołodobowych u ssaków odpowiadają określone struktury ośrodkowego układu nerwowego pełniące funkcję wspomnianych oscylatorów obwodowych, czyli dobowych zegarów biologicznych.

Owe struktury w stałych warunkach środowiskowych wykazują jedną wspólną cechę podstawową – generują samoutrzymujący się, autonomiczny rytm aktywności o długości jednego cyklu około 24 godzin nazywany stymulatorem ośrodkowym.

Tzw. nadrzędny (naczelny) zegar biologiczny u ssaków jest regulowany przez jądra nadskrzyżowaniowe, skrzyżowania (neurony SCN) zlokalizowane po obu stronach trzeciej komory mózgu, w przedniej, brzusznej części podwzgórza, nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych. SCN odpowiadają za regulacje dobowych rytmów fizjologicznych, biochemicznych i behawioralnych.

Uszkodzenie lub zniszczenie SCN wywołuje zaburzenia rytmów okołodobowych. Przykładowa zaobserwowana zależność to chorzy na Alzheimera, u których dochodzi do wyraźnego zmniejszenia gęstości neuronów SCN, należą oni do grupy osób w podeszłym wieku, która stanowi znaczny odsetek chorych z zaburzeniami cyklów dobowych.

Natomiast peryferyjne zegary obwodowe znajdują się m.in. w wątrobie, żołądku, trzustce, nerkach, gruczołach nadnerczy, płucach i skórze.

Melatonina. Hormon ciemności, snu, nocy…

Cykliczna produkcja melatoniny stanowi kluczowy, biochemiczny sygnał ciemności, kontrolowany przez SCN.

Melatonina to główny neuroendokrynny regulator działania zegara ośrodkowego, który synchronizuje zegary obwodowe. Jest ona syntezowana głównie w szyszynce (dla całego organizmu) oraz w mniejszym stopniu w siatkówce oka (rola neuroprzekaźnika i regulatora rytmicznych procesów przebiegających w oku). Owy hormon powstaje także w przewodzie pokarmowym, ale synteza melatoniny jelitowej nie jest regulowana przez zegar biologiczny.

Melatonina wykazuje działanie “wymiatające” szkodliwe wolne rodniki oraz informujące wszystkie komórki i tkanki o zmianie natężenia oświetlenia w środowisku zewnętrznym, co moduluje ich aktywność. Bezpośrednio wpływa na obniżenie temperatury ciała i zmniejszenia tempa przemiany materii, co finalnie sprzyja zasypianiu.

Synteza melatoniny, bez względu na gatunek kręgowca i prowadzony tryb życia (dzienny, nocny, mieszany) przebiega w zależnym od warunków oświetlenia rytmie dobowym, zawsze w nocy.

Światło jest najważniejszym bodźcem kontrolującym produkcję melatoniny.

U człowieka poziom melatoniny we krwi najczęściej wzrasta późnym wieczorem, między 2 a 3 w nocy osiąga najwyższe wartości, po czym łagodnie spada do niskiego stężenia dziennego.

Wydłużanie lub skracanie okresu nocy (sztuczne i naturalne jak długie noce jesienno-zimowe i krótkie wiosenno-letnie) tak samo wpływa na długość okresu wysokich stężeń melatoniny i jej działania.

Tym samym melatonina, nazywana również hormonem ciemności, pełni w organizmie rolę swoistej “wskazówki czasu” przekazującej informacje o porze dnia (funkcja zegara biochemicznego) i porze roku (funkcja kalendarza biochemicznego). Owe właściwości określają jej zachowaną ewolucyjnie rolę fizjologiczną, koordynatora rytmów biologicznych kształtującego stan czynnościowy organizmu odpowiedni dla pory dnia i roku.

Melatonina, podobnie jak światło, ma zdolność przesuwania dobowych rytmów biologicznych, przy czym kierunki ich działania są przeciwstawne – wieczorem melatonina przyspiesza fazy rytmów a światło opóźnia, rano odwrotnie.

Obecnie mechanizm działania melatoniny i światła na zegar biologiczny jest wykorzystywany w leczeniu…

• [tylko melatonina] …chronobiologicznych zaburzeń snu wynikających z innej niż 24h długości cyklu dobowego, w tym u osób niewidomych, z zespołem opóźnionej fazy snu, z zaburzeniami snu w procesie starzenia
• [tylko światło] …zespółu przyspieszonej fazy snu
• [łącznie melatonina + światło] …zaburzeń snu wynikających z pracy zmianowej lub szybkiej zmiany stref czasowych » Jet lag

Rytm roczny

Wiosna to czas przebudzenia, także dla organizmu człowieka, w którym rozpoczyna się tzw. burza hormonów. Typowe objawy to więcej energii, uczucie świeżości i życiowy entuzjazm. Więcej » Wiosenne zalecenia zdrowotne

Latem układ immunologiczny jest najsilniejszy m.in. dzięki sprzyjającym warunkom letnim (dużo słońca, dostęp do świeżych owoców i warzyw, więcej » Odporność organizmu). Latem poziom hormonów płciowych jest wyższy stąd chęci na wakacyjne romanse 😉 Więcej » Letnie zalecenia zdrowotne

Jesień to spadek formy bezpośrednio wynikający z mniejszej ilości słońca i skracającego się dnia, co wywołuje w organizmie większy poziom melatoniny odpowiedzialny za sezonowe zaburzenia emocji. Więcej » Jesienne zalecenia zdrowotne

Zima to czas spowolnienia. Tarczyca produkuje mniej hormonów kontrolujących metabolizm, co sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej, obniża się poziom hormonu sytości przez niedobór słońca. Zimą poziom cholesterolu jest wyższy. Więcej » Zimowe zalecenia zdrowotne

Kobieca rytmika hormonalna

Podczas każdej miesiączki wraz z wahaniem stężenia estradiolu dochodzi do zmian jakości i długości snu.

W czasie okołoowulacyjnym i okołomenstruacyjnym okresowo sen ulega skróceniu i spłyceniu, mogą wystąpić samoistne wybudzenia.

Owe zmiany są dowodem na ścisłą interakcję rytmu produkcji hormonów rozrodczych oraz rytmu sen-czuwanie. Jeśli towarzyszy im zwiększona aktywność zawodowa lub problemy emocjonalne to zmiany jakości snu u kobiet można nazwać zjawiskiem fizjologicznym, niemal normalnym.

Krótkotrwała bezsenność generuje tzw. sen wyrównawczy, dłuższy i głębszy, który może trwać przez kilka kolejnych nocy i co noc zmieniać swoją charakterystykę.

Tym samym, krótkotrwała lub okresowa bezsenność oraz nadmierna senność są procesami fizjologicznymi wynikającymi ze zmian czynności wydzielniczej hormonów, zmiennych warunków wewnętrznej sprawności organizmu oraz zmiennych warunków aktywności podczas czuwania.

Rytm hormonalny w wieku podeszłym

Podczas menopauzy i andropauzy dochodzi do zmniejszenia czynności wydzielniczej hormonów rozrodczych, co skutkuje skróceniem, spłyceniem i fragmentacją snu.

W tym czasie nasilają się objawy chorób psychosomatycznych, ujawniają się postępujące zwyrodnienia m.in. w obrębie układu nerwowego, które stanowią podstawową przyczynę rozregulowania czynności bioelektrycznej mózgu i aktywności SCN.

Natomiast choroby zwyrodnieniowe narządu wzroku sprzyjają zaburzeniom przewodzenia bodźców świetlnych, a choroby narządów ruchu uniemożliwiają dzienną aktywność na odpowiednim poziomie intensywności.

Wszystkie te niekorzystne zmiany skutkują postępującym rozchwianiem rytmu sen-czuwanie, który objawia się różnego typu problemami ze snem.

Dlatego szczególnie w tym okresie życia należy stabilizować rytm sen-czuwanie poprzez regularny tryb życia. Utrzymanie stałych godzin na sen i aktywność, stałych pór jedzenia, codziennej aktywności fizycznej i intelektualnej oraz odpowiedniej ekspozycji na słońce. Alternatywą może być zastosowanie fototerapii przy użyciu specjalistycznych lamp UVB.

Zaburzenia rytmu dobowego sen-czuwanie

Wymuszone i długotrwałe skracanie czasu snu, praca zmianowa, nadmierna/wymuszona aktywność w czuwaniu, bezsenne noce, nieregularne spożywanie posiłków, pobudzanie się kawą i uspakajanie alkoholem, brak ciemności nawet nocą oraz długotrwały stres wpływają bardzo niekorzystnie na jakość życia człowieka m.in. poprzez rozstrojenie ultradialnego i circadialnego rytmu sen-czuwanie.

Dlatego zachowanie właściwego stosunku tych 2 okresów decyduje o stanie zdrowia.

Zaburzenia rytmu dobowego sprzyjają…

• chorobom somatycznym, w tym choroby sercowo-naczyniowe, endokrynologiczne i gastroenterologiczne
• chorobom psychicznym
• wzrostowi ryzyka wypadków komunikacyjnych i w miejscu pracy

… a objawiają się w chorobach:

• naczyniowych
• alergicznych
• endokrynnych
• niektórych neurologicznych i psychicznych

Długotrwale zaburzony okres snu drastycznie obniża jakość życia i musi być natychmiast diagnozowany.

Chronobiologia chorób

Po pierwsze, objawy i przyczyny niektórych chorób polegają na zaburzeniach rytmów np:

• zaburzenia dobowej regulacji czasu w przebiegu wielu schorzeń psychicznych np. depresji
• zaburzenia czasu lub intensywności cykli menstruacyjnych np. niedokrwistość z niedoboru żelaza u kobiet
• zaburzenia dobowego rytmu ciśnienia w nadciśnieniu tętniczym

Po drugie, występowanie objawów wielu chorób wykazuje cykliczność zależną od czasu, tworząc swoisty rytm choroby np:

• zaostrzenia choroby wrzodowej żołądka wzrastają w okresie jesienno-zimowym / w ciągu doby w nocy; ale krwawienia i perforacje wrzodów są najczęstsze popołudniu
• ataki dny moczanowej najczęściej występują w nocy
• objawy reumatoidalnego zapalenia stawów są najintensywniejsze rano
• objawy zapalenia stawów na tle zapalno-zwyrodnieniowym są najsilniejsze popołudniu
• objawy chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym nadciśnienia tętniczego
• zawały serca najczęściej zdarzają się rano
• depresja sezonowa najczęściej występuje zimą (tzw. choroba krótkiego dnia)

Jedna i druga, chronobiologiczna zależność objawowa stanowi podstawę do stosowania zasad chronoterapii, czyli dobierania siły działania leku do okołodobowych biorytmów zjawisk, na które ten lek ma działać. Dostosowywanie leku może polegać na zmiennym w czasie uwalnianiu leku lub na zmianie czasu podania leku w ciągu doby.

Ciekawe wyniki badań

Najbardziej intrygujące są wnioski z badań nad zależnością między datą urodzenia a stanem psychofizycznym organizmu na przestrzeni całego życia (np. podatność na określone choroby, cechy psychofizyczne noworodka).

Dzieci urodzone zimą i wiosną częściej są większe i mądrzejsze!

Badanie Harvard University i Queensland University na próbie 20.000 dzieci, które monitorowano przez pierwszych 7 lat życia. Konkluzja końcowa: pory roku podczas których trwa ciąża oddziałują na rozwój płodu.

Inne obserwacje uwidaczniają zbliżone zależności. Osoby urodzone:

• w styczniu i sierpniu wykazują obniżone ryzyko wystąpienia różnych chorób (np. astma, cukrzyca czy autyzm) w porównaniu do ludzi urodzonych w pozostałych miesiącach.
• między wrześniem a grudniem mają większą tendencje do zaburzeń lękowych.
• w kwietniu i maju charakteryzują się skłonnościami samobójczymi i anoreksją.

Za bezpośrednią przyczynę tych zależności podejrzewa się niedobór światła słonecznego wywołujący w organizmie matki nadmiar melatoniny. Prawdopodobnie zbyt duże stężenie owego hormonu wpływa na rozwój układu nerwowego dziecka zwiększając ryzyko wystąpienia różnych schorzeń.

Jednak może być wiele złożonych przyczyn, które zostały zawarte we wnioskach z innych badań:

• Dzieci urodzone w miesiącach zimowych charakteryzują się lepszą odpornością od dzieci urodzonych latem, ponieważ: ciężarna miała kontakt z niską temperaturą dzienną, co jest dla płodu typem hartowania + noworodek miał kontakt z korzystnym, zimnym, świeżym powietrzem już na początku życia.
• Osoby urodzone późną wiosną wykazują większą tendencję do samobójstw, anoreksji i u mężczyzn do alkoholizmu, ponieważ: kluczowe etapy ich rozwoju przypadały na miesiące o krótkich dniach, czyli brak światła słonecznego wywoływał nadmiar melatoniny, który mógł mieć znaczący wpływ na samopoczucie matki i dziecka.
• Osoby urodzone na półkuli północnej między lutym a kwietniem mają o 5-10% większe ryzyko wystąpienia schizofrenii.
• Osoby urodzone w lipcu i sierpniu wykazują większą skłonność do chorób żołądka, problemów trawiennych i wrzodów dwunastnicy, choć nie wszyscy badacze to potwierdzają, ale zgodnie wysuwają inną tezę – dzieci urodzone latem jednocześnie wykazują skłonność do szybkiego leczenia tego typu schorzeń.

Polskie badania chronobiologiczne

Badania prof. Wandy Ciarkowskiej z Uniwersytetu Warszawskiego określiły pory dnia, w których możliwości poznawcze i pamięć długotrwała człowieka są najskuteczniejsze.

Pamięć długotrwała odpowiada za efektywność adaptacji człowieka do otoczenia, gdyż przechowuje wiedzę adaptacyjną, niezbędną do rozwiązywania codziennych problemów.

Najkorzystniejsze dla zapamiętywania i gromadzenia informacji okazały się godziny popołudniowo-wieczorne, bez względu na chronotyp badanej osoby.

O tej porze najskuteczniej jest wykorzystywany magazyn pamięci długotrwałej, ponieważ mózg najefektywniej przetwarza dane.

Ciekawe wnioski dotyczą polskiego chronotypu mężczyzn, który wyróżnia nas na tle innych państw – polscy panowie charakteryzują się większą niż kobiety tendencją do aktywności porannej. Przyczyna takiego stanu rzeczy nie jest znana.

Reasumując…

…u ssaków role oscylatora okołodobowego pełni funkcję 3-elementowy system SIATKÓWKA > SCN > SZYSZYNKA, który jest odpowiedzialny za regulację rytmów fizjologicznych, hormonalnych i zachowawczych.

Uszkodzenie któregokolwiek elementu lub połączenia między nimi skutkuje zaburzeniami rytmów, które mogą prowadzić do obniżonej odporności ustroju i rozwoju chorób, w tym psychicznych jak depresja.

Poznanie mechanizmów koordynujących prace zegara biologicznego stwarza nowe perspektywy m.in.

• w leczeniu chorób o podłożu chronobiologicznym
• w optymalizacji farmakoterapii i suplementacji, aby godziny przyjmowania leków/suplementów pozostawały w zgodzie z endogennym rytmem określonego procesu zachodzącego w organizmie
• w planowaniu zdrowszego potomstwa
• w planowaniu zdrowego stylu życia z silną profilaktyką prozdrowotną

Innymi słowy, życie w rytmie wyznaczonym przez wewnętrzny zegar biologiczny jest łatwiejsze i efektywniejsze.

Opracowania uzupełniające
Biorytm okołodobowy człowieka godzina po godzinie »
Chronobiologia & Odżywianie » (chronoodżywianie, chronodieta)
Chronobiologia & Ciśnienie tętnicze » (chronoterapia nadciśnienia)
Chronobiologia & Nowotwór » (chronoterapia antynowotworowa)

Źródła
- Rytmika okołodobowa i zegar biologiczny, Sen 2002, Tom 2, Nr 4, 127-136, Jolanta B. Zawilska, Jerzy Z. Nowak, Zakład Amin Biogennych Polskiej Akademii Nauk w Łodzi, Zakład Farmakodynamiki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Zakład Farmakologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
- Chronobiologia rytmu sen-czuwanie, Sen 2002, Tom 2, Supl. A, A7-A12, Daria Pracka, Tadeusz Pracki, Katedra i Zakład Fizjologii Akademii Medycznej im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
- Inne piśmiennictwo